《陳雷文選》

 | | | 轉寄

寫hō͘學生朋友ê代誌 38 關鍵物種

作者 陳雷 2019.12.22

（Siá hō͘ ha̍kseng pêngiú ê tāichì 38）（寫hō͘學生朋友ê代誌 38）

Koankiān bu̍tchióng / 關鍵物種

1969 nî Robert Paine sinseⁿ tī Bíkok kachiu háihōaⁿ chò chi̍tê chin kantan ê si̍tgiām. Tī háitiòng kap thèlâu ê chúiūi tiongkan ū chinchē chiónglūi ê sengbu̍t, pauhâm háichháu, bû khachiahkut tōngbu̍t, háichhiⁿ（starfish）kap giôpoe(mussel）. In hō͘siong kèngcheng, tī hitê sió khoânkéng lāité chōsêng chi̍tê úntēng ê, tekpia̍t ê seⁿthài hē thóng. Paine kā háichhiⁿ ùi chitê khoânkéng the̍htiāu. Giôpoe bô háichhiⁿ kā chia̍h, sitkhì khòngchè, thòaⁿ kah chi̍t tōatui. Pathāng sengbu̍t sitkhì sengchûn ê khongkan. Kiatkó tī chi̍ttang lāi, hit ê hoānûi lāi ê sengbu̍t chiónglūi sitkhì chi̍tpòaⁿ. Lîchhiáⁿ chìnchi̍tpō͘ khaktēng, nāsī háichhiⁿ koh khǹg tòtńgkhì, seⁿthài tō koh hôeho̍k. I kā chi̍tê háichhiⁿ hōchò koankiàn bu̍tchióng(keystone species）.

1969年 Robert Paine先生tī 美國加州海岸做一个真簡單ê實驗. Tī海漲kap退流ê水位中間有真chē種類ê生物, 包含海草, 無khachiah骨動物, 海星（starfish）kap giôpoe(mussel）. In互相競爭, tī hit个小環境內底造成一个穩定ê, 特別ê生態系統. Paine kā海星ùi這个環境the̍h掉. Giôpoe無海星kā食, 失去控制, thòaⁿ kah一大堆. 別項生物失去生存ê空間. 結果tī一冬內, hit个範圍內ê生物種類失去 一半. 而且進一步確定, 若是kā海星koh khǹg倒轉去, 生態tō koh回復. 伊kā 這个海星號做關鍵物種（keystone species）.

Beh liáukái sengbu̍tkài ê togoân hiānsiōng(biodiversity）, koankiàn bu̍tchióng sī chin tiōngiàu ê koanliām. Tī bó͘ chi̍tê khoânkéng lāité, ū bó͘ chi̍thāng tekpia̍t ê chiónglūi khòngchè kuiê sengthài ê úntēng pênghêng. Sitkhì chi̍tê phínchióng, tō ē giâmtiōng kiámchió togoân chiónglūi, sengthài. Chhinchhiūⁿ téngbīn háichhiⁿ ê lē.

Beh瞭解生物界ê多元現象（biodiversity）, 關鍵物種是真重要ê觀念. Tī某一个環境內底, 有某一項特別重要ê種類控制規个生態ê穩定平衡. 失去這个品種, tō ē嚴重減少多元種類, 生態. 親像頂面海星ê例.

1969 nî ílâi, ū khaktēng chinchē kîtha ê koankiàn bu̍tchióng, chhinchhiūⁿ soahî, háichúithoah（sea otter）, Huichiu chhiūⁿ, phúlông(gray wolf）, Saguaro sianjîncháng, bôhoekó chhiū, háithoah（beaver）chióngchióng. Siōng chhutmiâ tōsī Bíkok N̂gchio̍h konghn̂g ê lē. 1924 nî konghn̂g ê lông hō͘ lâng thâi choa̍t liáuāu, chháusi̍t ê tōngbu̍t seⁿthòaⁿ sitkhì khòngchè, phòhāi konghn̂g ê chháutē, chhiūnâ, ínkhí chi̍t liânsòa bu̍tchióng siausit. 1973 nî jînkang kā phúlông khǹg tńgkhì konghn̂g íāu, piànhòa chin bênghián, kàutaⁿ N̂gchio̍h konghn̂g hiánsī chin khìphài ê sengthài hôeho̍k.

1969 年以來, 有確定真chē其他ê關鍵物種, 親像沙魚, 海水獺（sea otter）, 非洲象, phú狼（gray wolf）, Saguaro仙人掌, 無花果樹, 海獺（beaver）種種.上出名tō是美國黃石公園ê例. 1924年公園ê狼hō͘人thâi絕了後, 草食ê動物生thòaⁿ失去控制, 破壞公園ê草地, 樹林, 引起一連續物種消失. 1973年人工kā phú狼khǹg轉去公園以後, 變化真明顯, 到taⁿ黃石公園顯示真氣派ê生態回復.

Tānsī koankiàn bu̍tchióng ê koanliām siōng koankiàn ê koanliām sī I hūbīn ê kàsī. Siaubia̍t koankiàn bu̍tchióng, seⁿthài tō ē giâmtiōng phòhāi. Lâng sī siōngtōa ê koankiān bu̍tchióng siaubia̍tchiá.

但是關鍵物種ê觀念上關鍵ê是伊負面ê教示. 消滅關鍵物種, 生態tō ē嚴重破壞. 人是上大ê關鍵物種消滅者.

（Chokchiá chù:chhiáⁿiōng pe̍hōejī)（作者注：請用白話字）